Η κομμούνα της Θεσσαλονίκης

Γιάννης Κορδάτος, Η κομμούνα της Θεσσαλονίκης, 1342-1349.

Αρχ. Εκδ. 1928. Αθήνα, Εκδόσεις Συλλογή, 2009.

Κεφάλαιο 3, “Η Πάλη των τάξεων και η οικονομική εξέλιξη της Σαλονίκης” (αποσπάσματα)*

*Σημ. Έχω "εκσυγχρονίσει" την ορθογραφία του κειμένου στη βάση της σημερινής κοινής νεοελληνικής.

…Όπως και στις άλλες πόλεις της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, έτσι και στη Σαλονίκη, από τη μια μεριά υπήρχανε οι άρχοντες κι ο κλήρος κι από την άλλη η φτωχολογιά (το κοινόν, οι πένητες, ο συρφετώδης όχλος, η άσημος μερίς, οι ευτελείς, ο δήμος). Οι μέσοι, η νέα τάξη (αστοί) που σχηματιζότανε, ακόμα δεν είχε πάρει ως τον 13ο αιώνα ξεχωριστή οντότητα. Γι’ αυτό δεν γίνεται διάκριση φτωχολογιάς και αστών. Καθένας που δεν ήταν άρχοντας (ευγενής) ανήκε στην άσημη μερίδα, το κοινόν, δηλαδή στον όχλο, στους πένητες. Άλλος ταξικός διαχωρισμός δεν υπήρχε. Από τον 13ο αιώνα και δώθε οι μέσοι αναφέρονται από μερικούς χρονογράφους και ιστοριογράφους σαν ξεχωριστή κοινωνική τάξη. Οι περισσότεροι όμως ιστορικοί παίρνοντας για βάση την ευγένεια εξακολουθούν και στον 14ο αιώνα να ξεχωρίζουν δύο μόνο κοινωνικές τάξεις: τους άρχοντες και τους πένητες.

…Αυτή ήταν η αιτία που η μέση τάξη που άρχιζε να παίζει από τον ενδέκατο αιώνα σοβαρό κοινωνικοοικονομικό ρόλο μέσα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, δε λογαριαζόταν για ξεχωριστή τάξη. Όταν έλεγαν το κοινόν, ο δήμος, εννοούσαν όχι μόνο τη φτωχολογιά, τους καθαυτό φτωχούς, τους κοινωνικούς απόκληρους, μα και τους αστούς, τη μέση τάξη. …Οι αντιθέσεις που υπήρχανε ανάμεσα αστών και προελταρίων δεν είχαν διαμορφωθεί ακόμα σε ταξική πάλη. Ο αγώνας ήταν κοινός ενάντια στον κοινό εχθρό, την κυρίαρχη τάξη: τη Φεουδαρχία (άρχοντες και κλήρο).

…Το είπαμε και πιο μπροστά πως από νωρίς στη Σαλονίκη με την μελέτη της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας και του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού αρχίζουν να καλλιεργούνται οι ανθρωπιστικές ιδέες. …Η εκκλησιαστική φιλολογία σιγά σιγά παραμερίζεται και αρχίζει η τάση να ρετουσαριστεί με την γνώση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Έτσι η Σαλονίκη έγινε, σαν να πούμε, από πνευματική άποψη, αι Αθήναι της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στα χρόνια αυτά. Όσο δε οι μεταβολές στο επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων γινόταν αισθητότερες, τόσο αναπτυσσόταν μια φιλολογία που κι’ αν δεν είχε ακόμα την τόλμη φανερά να κριτικάρει τα θεολογικά δόγματα, ωστόσο όμως με το πρόσχημα του ξαναγυρισμού στον Πλάτωνα έριχνε το σπόρο της δυσπιστίας και της αμφιβολίας ενάντια στην επίσημη θεολογική κοσμοθεωρία.

…Οι εξωτερικές όμως επιδρομές των Λατίνων (σταυροφόρων), των Σλάβων και των Τούρκων τελευταία, στμάτησαν την πνευματική αυτή εξέλιξη.

Από τις αρχές μάλιστα του 14ου αιώνα η Σαλονίκη περιστοιχίζεται από εχθρούς, ενώ όλη η αυτοκρατορία κλονίζεται συθέμελεα και τρίζει όλο της το οικοδόμημα.

Στην εποχή αυτή ένας μεγάλος θρησκευτικός καυγάς ξεσπάει μέσα στη Σαλονίκη απ’ αφορμή μιας θεολογικής συζήτησης που είναι γνωστή με το όνομα: αίρεση των Ησυχαστών.

Οι ησυχαστές ήταν καλόγεροι αντιδραστικοί και μ’ αρχηγό τον Γρηγόριο Παλαμά εκήρυχναν τον ασκητισμό και την μυστικοπάθεια. …Ο πνευματικός αυτός μυστικισμός από τη μία μεριά ερχόταν σαν αντίδραση ενάντια στην ερευνητική κίνηση που άρχισε με τη σπουδή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και, από την άλλη, ήταν η φιλοσοφική απολογία του τεμπέλικου και χαύνου καλογερισμού. Στο αντιδραστικό αυτό κήρυγμα των ησυχαστών εξεγέρθηκαν όλοι οι ελευθερόφρονες θεολόγοι και πρώτ’ απ’ όλους ο καλόγερος Βαρλαάμ που ήταν όχι μοναχά από τους πρώτους διανοούμενους της εποχής του μα είχε και γερή φιλοσοφική μόρφωση. …Έτσι έγινε το ζήτημα της ημέρας ο θεολογικός αυτός καυγάς μέσα σ’ όλην την αυτοκρατορία. Το Πατριαρχείο, όπως ήταν επόμενο, αναγνώρισε για ορθόδοξη τη διδασκαλία των Ησυχαστών και καταδίωξε τους βαρλααμίτες και τον αρχηγό τους για αιρετικούς. Η πάλη αυτή ήταν το πρώτο φανέρωμα της κοινωνικής αντίθεης που υπήρχε ανάμεσα στη φεουδαρχία και τη νέα τάξη, την αστική, που είχε μαζί της και τα λαϊκά στρώματα. Όσο κι αν ο αγώνας αυτός φαινότανε σαν ένας μεγάλος καλογερικός καυγάς, στο βάθος του είχε άλλες αιτίες. Και ως ένα σημείο αντικαθρέπτιζε ταξικές κοινωνικές διαφορές.

…Από τις αρχές όμως του 14ου αιώνα μέσα στη Σαλονίκη άρχισε και μια άλλη πάλη με μορφή ολότελα πολιτική. Η καινούργια τάξη αν και είχε από οικονομική άποψη ανέβει, ωστόσο όμως ήταν μια τάξη υποδουλωμένη. Οι αρχόντοι κρατούσαν την εξουσία στα χέρια τους. Αυτοί διοικούσαν τη Σαλονίκη ή καλύτερα το θέμα της Σαλονίκης. Φόρους δεν επλήρωναν. Καμμία προσωπική εργασία δεν έκαναν…

Οι αστοί της Σαλονίκης, έμποροι και βιομήχανοι, όχι μοναχά δεν έπαιρναν μέρος στη διοίκηση και δεν είχαν καμμία πολιτική πρωτοβουλία, μα κ’ έβρισκαν ένα σωρό εμπόδια στην οικονομική τους εξέλιξη. Οι λογής λογής φεουδαρχικοί περιρισμοί δεν άφηναν ελεύθερη την οργάνωση του εμπορίου και της βιομηχανίας. Οι τοπικοί φόροι ήταν βαρείς και ο έμπορας ταξιδεύοντας από επαρχία σε επαρχία ήταν αναγκασμένος να πληρώνει φόρους στους τοπικούς φεουδάρχες.

Στη Σαλονίκη ωστόσο προς το τέλος του 13ου αιώνα είχε συγκεντρωθεί αρκετός πλούτος. Από τη μια μεριά μια φούχτα ευγενών, καμμιά πενηνταριά αρχοντικές οικογένειες, έκαναν ό,τι ήθελαν κ’ είχαν πάρει στην κατοχή τους, μαζί με τον κλήρο, όλη την αστική και αγροτική κτηματική περιουσία. Από την άλλη μεριά οι έμποροι και βιομήχανοι είχαν αποκτήσει ταξική συνείδηση. Κ’ έτσι άρχισε φανερά πια η πάλη. Η νέα τάξη, τα πιο προχωρημένα στοιχεία της, είχαν σχηματίσει και ξεχωριστό πολιτικό οργανισμό, κόμμα δικό τους: το κόμμα των Ζηλωτών. Έτσι λεγότανε η πολιτική οργάνωση της νέας (αστικής) τάξης. Το όνομα “ζηλωτής” ήταν γνωστό μάλλον από τη Νέα Διαθήκη. Οι Ζηλωτές λοιπόν ήταν το Κόμμα που αγωνιζόταν με ζήλο για τα δίκαια της φτωχολογιάς. Στην περίοδο αυτή, η αστική τάξη της Σαλονίκης (και στη Δύση στην πρώτη περίοδο των αστικών κινημάτων, η μπουρζουαζία παρουσιάστηκε σαν εκπρόσωπος όλων των τάξεων της κοινωνίας που υπόφεραν) είχε γενικότερο και πλατύτερο κοινωνικοπολιτικό πρόγραμμα. Αντιπροσώπευε όχι μοναχά τα δικά της συμφέροντα μα και τα συμφέροντα όλου του εργαζόμενου λαού. Οι Ζηλωτές στα συνθήματά τους ζητούσαν πολιτικά δικαιώματα για όλο το “λαό” και δίκαιο μοίρασμα του κοινωνικού πλούτου. Η αστική τάξη, ή καλύτερα τα πιο μαχητικά και προχωρημένα στοιχεία της, οι Ζηλωτές, ήταν η πρωτοπορία της αντιφεουδαρχικής πάλης. Δεν πρέπει δε να ξεχνούμε πως μέσα στη Σαλονίκη υπήρχανε μεγάλες λαϊκές μάζες που εργάζονταν στα εργαστήρια και στο λιμάνι.

Το κόμμα λοιπόν των Ζηλωτών ήταν ένα επαναστατικό κόμμα. Ζητούσε όχι μοναχά πολιτικές ελευθερίες μα και κοινωνικοοικονομικές μεταρρυθμίσεις. Κι ακόμα, όπως θα ιούμε παρακάτω, είχε ολότελα φιλελεύθερες αντιλήψες για τα θρησκευτικά ζητήματα και ήταν εχθρικό στον καλογερισμό και την παπαδοκρατία. Με μια λέξη ήταν (για την εποχή του) ένα επαναστατικό δημοκρατικό κόμμα.

Για αυτό και στην πάλη ησυχαστών και βαρλααμιτών πήρε φανερά το μέρος των βαρλααμιτών και πολέμησε τους ησυχαστές όσο μπορούσε.

…Από την εποχή της σερβικής στρατιωτικής επιδρομής το λιμάνι της Σαλονίκης νεκρώνεται. Οι δρόμοι με την άλλη Βαλκανική και με την Πόλη είναι φραγμένοι. Η Μακεδονία δεν στέλνει πια τα προϊόντα της στη Σαλονίκη και ούτε η αγορά της είναι παμβαλκανική αγορά. Από την άλλη μεριά οι στρατιωτικές επιδρομές στη Μακεδονία γεμίζουν με πρόσφυγες τη Σαλονίκη. Κάτω απ’ τις συνθήκες αυτές ήταν επόμενο να ξεσπάσει μια μεγάλη οικονομική κρίση. Η αναδουλειά μέρα με τη ημέρα μεγάλωνε, το χρήμα σπάνιζε και η φτώχεια άπλωνε παντού τις μαύρες φτερούγες της. Παράλληλα η εγκληματικότητα αύξαινε και οι κλεψιές και οι ληστείες γενικεύονταν. …Οι άρχοντες μέσα στην κοινωνική αυτή αθλιότητα βρήκαν την ευκαιρία να κάνουν την τύχη τους, γδύνοντας το λαό με την τοκογλυφία….Οι τοκογλύφοι, δηλαδή η κυρίαρχη τάξη των Δυνατών, εξακολουθούσαν με όλη τη σκληράδα και την απληστία που μπορεί να φαντασθεί κανένας, τη δουλειά τους.

Έτσι, το μίσος της λαϊκής μάζας ενάντια στους άρχοντες και στους καλόγερους είχε φτάσει στο απροχώρητο. Η πάλη των τάξεων τώρα είχε πάρει ολοκάθαρη μορφή. Το κόμμα των Ζηλωτών είχε μαζί του τις πλατειές μάζες του λαού, όλη τη φτωχολογιά.

…Εδώ όμως πρέπει να προσθέσουμε πως η πάλη των τάξεων σχεδόν σ’ όλη την αυτοκρατορία προπάντων όμως στη Μακεδονία και Θράκη, είχε φτάσει στο σημείο να γίνονται συγκρούσεις στους δρόμους. Ο Καντακουζηνός (ΙΙΙ. 28) μας πληροφορεί πως στην Ανδριανούπολη, Φερές, Ποτίδαια, ο “όχλος” είχε ξεσηκωθεί ενάντια στους άρχοντες και με στασιαστικά μέσα ζητούσε να διευθύνει αυτός τα κοινά. …ο Πατριάρχης Φιλόθεος λέει, πως στην Ηράκλεια ο δήμος βρίσκονταν σε επαναστατική εξέγερση ενάντια στους άρχοντες.

Η ταξική λοιπόν πάλη είχει πάρει γενικότερο χαρακτήρα. Η φεουδαρχία που έβλεπε το “καθεστώς” της να τρίζει ήθελε να γκρεμίσει τη δυναστεία των Παλαιολόγων από το θρόνο. Δεν είχε εμπιστοσύνη σε δαύτη.

Ήθελε τον αυτοκράτορα να' χει “πυγμή”. Ζητούσε το Δικτάτορα που θα χτυπούσε αλύπητα και θ’ έπνιγε στο αίμα τις λαϊκές εγεγέρσεις. Έβλεπε πως η καινούργια τάξη ολοένα σήκωνε κεφάλι κ’ είχε μαζί της τους δουλοπάροικους των χωριών και την εργατιά των πόλεων. Κ’ ένιωθε πως η τάξη αυτή ήταν μια επαναστατική τάξη, για αυτό για να προλάβει τον κίνδυνο άρχισε να συνομωτεί και να ζητάει να βρει τον “κατάλληλο” αυτοκράτορα. Ο Ανδρόνικος της φαινότανε πολύ μαλακός Μονάρχης. Δεν ήταν ο άνθρωπος των περιστάσεων.

Η οικονομική κρίση είχε τον αντίκτυπό της όχι μόνο μέσα στις μεγάλες πόλεις, αλλά και στην πρωτεύουσα. Η άνοδος πάλι της αστικής τάξης όλο και επηρέαζε την πολιτική ζωή και στην Κων/λη και στο Πατριαρχείο γίνονταν ζυμώσεις που δημιουργούσαν τις ανάλογες ιδεολογικές συνθήκες για γενικότερες πολιτικές μεταβολές. Έτσι, οι αυτοκράτορες ήταν αναγκασμένοι να ρυμουλκούνται πότε με τους φεουδάρχες και πότε από τους αστούς.

“Η Επανάσταση των Ζηλωτών” (αποσπάσματα)
…Σ’ όλα τα μεγάλα αστικά κινήματα, που έγιναν πριν από τη Γαλλική Επανάσταση (κυρίως στη Δύση), πάντα η ένοπλη πάλη των τάξεων έπαιρνε μιαν άλλη εξωτερική μορφή (πολλές φορές θρησκευτική). Στο βάθος όμως, τα επαναστατικά αυτά κινήματα ήταν εξεγέρσεις ενάντια στην τότε κυρίαρχη τάξη (φεουδαρχία και κλήρο) και απόβλεπαν στην αλλαγή των μορφών της ιδιοκτησίας.

Στο Βυζάντιο όμως, μια που η παράδοση του αρχαίου ελληνικού κόσμου δεν έσβησε στα χρόνια του Μεσαίωνα και η θεολογία δεν αποξήρανε ολότελα την παράδοση της ελληνικής αρχαιότητας, δεν ήταν δυνατό με θρησκευτικό σύνθημα ν’ αρχίσει ο αγώνας ο επαναστατικός ενάντια στη φεουδαρχία.

Έτσι λοιπόν με σύνθημα: αγώνας για τον νόμιμο αυτοκράτορα, ξέσπασε από το τέλος του 1341 και κυρίως στα 1342 ένας εμφύλιος πόλεμος μέσα στις ευρωπαϊκές επαρχίες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, που στο βάθος του ήταν αγώνας ταξικός.

…Εκεί όμως που ο εμφύλιος σπαραγμός πήρε ολοκάθαρη μορφή και κατέληξε σε μιαν αληθινή επανάσταση, ήταν η Σαλονίκη. Άμα μαθεύτηκε το πραξικόπημα του Καντακουζηνού, έκλεισε αμέσως το κάστρο της (αρχές του καλοκαιριού στα 1342). Οι Ζηλωτές τότες δεν χάνουν καιρό. Ξεσήκωσαν τις λαϊκές μάζες ενάντια στους ευγενείς. Τα πιο θαρρετά και έμπιστα στελέχη απ’ το Κόμμα τους, μ’ ένα σταυρό στο χέρι (παλιά συνήθεια των αρχόντων όταν παρουσάζονταν κανένας κίνδυνος στην πόλη), ήρθαν στην αγορά και κυρήξανε τον πόλεμο στους ευγενείς (αρχοντάδες) που ήταν υποστηρικτές του Καντακουζηνού….Η Σαλονίκη σε λίγο γίνεται ανάστατη. Δεν γνωρίζει το σκυλί τον αφέντη του. Η οχλοβοή κι η αντάρα μέσα στο κάστρο της έδιναν την όψη της επανάστασης, που έπιασε σαν την φωτιά που βρίσκει βοηθό τον αέρα για να απλώσει από χίλιες μεριές τις κόκκινες γλώσσες της. Οι ζηλωτές ήταν αποφασιστικοί. Ούτε δειλιάζουν ούτε υποχωρούν. “Και ξεσηκώνεται στο λεπτό εναντία τους (στους ευγενείς δηλαδή) ο δήμος και γίνεται μεγάλος σκοτωμός από αδελφοχτόνα όπλα μέσα στην πολυάνθρωπη και εύανδρη (Σαλονίκη).” Έτσι γράφει ο Γρηγοράς (ΧΙΙΙ. 2).

…Οι Ζηλωτές , για να ξαναγυρίσουμε στο θέμα μας, ούτε κήρυξαν ούτε εφάρμοσαν την αρπαγή και την μοιρασιά. Το σύνθημά τους ήταν: Γκρέμισμα από την εξουσία των ευγενών και του Κλήρου. Γι’ αυτό και σχημάτισαν αμέσως δική τους κυβέρνηση, καταργώντας κάθε προνόμιο γραπτό και άγραφο που είχαν οι αρχοντάδες (ευγενείς). Είναι αλήθεια πως εφάρμοσαν δικτατορικά μέσα, μα στις τέτοιες επαναστατικές περιόδους η δικτατορία είναι το μόνο αποτελεσματικό όπλο στην επαναστατημένη τάξη. Εξάλλου, παρ’ όλη την επικράτησή τους, έβλεπαν πολύ καλά πως δεν τσακίστηκε ολότελα ούτε η εσωτερική, ούτε η εξωτερική αντίσταση κι’ αντίδραση της φεουδαρχίας. Αυτό δεν ήτανε εύκολο. Έπρεπε να περάσει καιρός για να οργανώσουν τις δυνάμεις τους και να στερεώσουν το νέο καθεστώς τους.

Κεφάλαιο 5, “Η Κομμούνα” (αποσπάσματα)
…από τα 1345 που έγνε το νέο κίνημα των Ζηλωτών ως τα 1349, η εξουσία της Κομμούνας στερεώθηκε. Στο διάστημα αυτό η Σαλονίκη ήταν μια επαναστατική λαοκρατική δημοκρατία που δεν αναγνώριζε ούτε την κυριαρχία του Βυζαντίου ούτε το παλιό καθεστώς. Κάθε εξάρτηση από την Πόλη κι από το Παλάτι έπαψε. Η προδοσία του Απόκαυχου έδωκε στην επανάσταση ένα δυνατό σπρώξιμο προς τα αριστερά. Στα τέσσερα αυτά χρόνια, η Σαλονίκη οργανώνεται εσωτερικά με ολότελα νέους θεσμούς. Οι Ζηλωτές κόβουν κάθε τους δεσμό με την φεουδαρχία και οργανώνουν το πολίτευμα της Σαλονίκης επάνω σε νέες λαοκρατικές βάσεις, δηλαδή στα χρόνα αυτά οργανώνεται η πρώτη λαϊκή πολιτεία μέσα στη νεώτερη ιστορία [έμφαση Radical Desire]. Και από την άποψη αυτή έχει μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον το κίνημα των Ζηλωτών. Δυστυχώς μας λείπουν οι πηγές. Ως τα σήμερα δεν βρέθηκαν χειρόγραφα που να μας δίνουν από φιλική πηγή μια πλήρη ανάπτυξη του συστήματος των Ζηλωτών. Ό,τι έχει γραφτεί, γράφτηκε από εχθρούς τους.

…Ποιο ήταν όμως το νέο σύστημά τους; Ο Γρηγοράς γράφει:

Κι είχε την εξουσία ένα μπουλούκι, που πήρε το όνομα και λεγόντανε Ζηλωτές. Το σύστημα δε, με το οποίο διοικότανε η Σαλονίκη, δεν έμοιαζε με κανένα γνωστό πολίτευμα. Γιατί ούτε αριστοκρατικό ήτανε, σαν εκείνο που είχε βάλει τον παλιό καιρό ο Λυκούργος στους Σπαρτιάτες, ούτε δημοκρατικό, σαν κείνο που έβαλε ο Σόλωνας πρώτα στους Αθηναίους κ΄ύστερα το μεταρρύθμισεν ο Κλεισθένης, χωρίζοντάς τους σε δέκα φυλές, αντίς τέσσαρες που ήταν πριν. Μα ούτε (έμοαιζε) και σαν κείνο που έκρινε ταιριαχτό για τους Λοκρούς που λέγονται Επιζεφύριοι ο νομοθέτης Ζάλευκος, ούτε σαν κείνο που έβαλε στην Κατάνη της Σικελίας ο Χαρώνδας. Ούτε πάλι ήταν κάτι τι καινουργιότερο, φτιαγμένο από ανακάτωμα δυο ή και πιότερων άλλων (πολιτευμάτων) σαν κείνο που είχανε οι Κύπριοι, ούτε σαν κείνο που λεν πως (έφτιασε) ο δήμος στην παλιά Ρώμη, όντας επαναστάτησε και τα βαλε με τους υπατικούς (ευγενείς), μα ήταν μια οχλοκρατία πρωτόφαντη. Πολίτευμα τέτοιο που μόνο του μπορεί να ξεφυτρώσει, χωρίς να το σκεφθεί ο άνθρωπος. Δηλαδή, αφού μαζευτήκανε μερικοί θρασείς, πήρανε ετσιθελικά την εξουσία, παρασέρνοντας με δημαγωγίες τον όχλο της Σαλονίκης στο θέλημά τους κι’ αρπάζοντας τις περιουσίες από τους πλούσιους κ’ έτσι καλοπερνούσαν. Έβγαλαν δε διαταγές να μην υπακούσει ο λαός σε καμμιά προσταγή, ούτε στου Παλαιολόγου (σημ. του νόμιμου δηλαδή μονάρχη του Ιωάννη του 5ου) ούτε στου Καντακουζηνού, μα όλοι τους να χουν κανόνα στις πράξεις τους και ν’ αναγνωρίζουν για νόμο τις αποφάσεις αυτουνών (των Ζηλωτών) (Γρηγορά ΙΙ, 796).

Ο ίδιος λέει ακόμα πως οι Ζηλωτές κατάργησαν το σύστημα της αυτονομίας (αυτοδιοίκησης) της Σαλονίκης, καθώς και τους γραπτούς νόμους που έβαλαν οι έμπειροι σ’ αυτά τα πράγματα κι έφτιασαν νέα νομοθεσία.

Από τις παραπάνω “κατηγορίες” του Γρηγορά βγάζουμε τρία συμπεράσματα: α) Πως ύστερα από το γκρέμισμα των ευγενών από την εξουσία, οι Ζηλωτές συγκέντρωσαν όλη την εξουσία στα χέρια τους και διοίκησαν δικτατορικά β) Πως κατάργησαν την παλιά νομοθεσία και το παλιό διοικητικό σύστημα, δημιουργώντας νέους θεσμούς διοικητικούς που ανταποκρινότανε στη νέα κατάσταση και γ) Χτύπησαν κάθε πνευματική μορφή καταπίεσης.

…Δεν μπορούμε να πούμε πως το νέο καθεστώς, που επέβαλαν με την επανάστασή τους οι Ζηλωτές μέσα στη Σαλονίκη, ήταν μια καθαρή προλεταριακή κομμούνα. Στα χρόνια εκείνα δεν υπήρχε ακόμα σχηματισμένο προλεταριάτο. Στην αρχή, την πρωτοβουλία στην επανάσταση την είχε η τρίτη (μέση) τάξη, δηλαδή η μπουρζουαζία της Σαλονίκης. Ο ρόλος μάλιστα της ναυτικής συντεχνίας στο κίνημα των Ζηλωτών είναι ολοφάνερος. Ωστόσο οι εργαζόμενες μάζες πήραν πολύ ενεργό μέρος στο επαναστατικό κίνημα των Ζηλωτών και του έδωκαν ολότελα κοινωνικό περιεχόμενο. Βέβαια οι απαιτήσεις που πρόβαλαν δεν είχαν ξεκαθαρισμένη κομμουνιστική μορφή. Ο βαθμός της κοινωνικής εξέλιξης στα χρόνια εκείνα δεν μπορούσε να δώσει στους Ζηλωτές ένα πρόγραμμα από κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που να λύνουν ριζικά τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής τους. Αυτό ήταν πολύ πρόωρο. Με το επαναστατικό τους όμως ένστικτο οδηγήθηκαν στο να χτυπήσουν την φεουδαρχία κατακέφαλα, κι ως ένα σημείο άρχισαν να οργανώνουν το καθεστώς τους επάνω σε ισοπεδωτικές βάσεις. Γι’ αυτό, μια που το Κίνημα των Ζηλωτών δεν περιορίστηκε μέσα στα πλαίσια της αστικής επανάστασης, το αίτημα της ισότητας, που τον καιρό εκείνο ήταν σύνθημα της μπουρζουαζίας (που ο ρόλος της ήταν προοδευτικός), δεν εφαρμόστηκε από τους Ζηλωτές στενά, δηλαδή για λογαριασμό μόνο της αστικής τάξης, μα πολύ πλατειά: για όλες τις καταπιεζόμενες τάξεις. Δεν ξέρουμε βέβαια τι ζυμώσεις έγιναν μέσα στην μπουρζουαζία της Σαλονίκης ύστερα από την πρώτη επανάστασή της (1342). Από τα μέτρα όμως που εφάρμοσαν οι Ζηλωτές βγαίνει το συμπέρασμα πως η επανάσταση πήρε αριστερή κατεύθυνση και διαμορφώθηκε σε κίνημα της εργαζόμενης φτωχολογιάς.

Οι Ζηλωτές, το επαναστατικό αυτό κόμμα της Σαλονίκης, αν και πρωτοοργανώθηκε από την σαλονικιώτικη μπουρζουαζία, μέσα στην αιματηρή πάλη με τη φεουδαρχία κράτησε ολότελα επαναστατική τακτική, γιατί επηρεάστηκε από τις καθ’ αυτό μάζες, που όπως είπαμε είχαν, απ’ αφορμή τις τότε ειδικές συνθήκες μέσα στη Σαλονίκη, επαναστατική ψυχολογία και επεδίωκαν γενικότερες κοινωνικές μεταβολές.

…Είναι αλήθεια πως στα τελευταία χρόνια (1347-49) η Κομμούνα, απομονωμένη και αποκλεισμένη από ξηρά και θάλασσα, περνούσε άσχημες μέρες. Η φτώχια μεγάλωσε και μια γενική ανεργία επικρατούσε. Δεν υπήρχε καμμιά οικονομική κίνηση. Ούτε εμπόριο ούτε βιομηχανία. Ο Μετοχίτης, μ’ ένα του κρυφό γράμμα στον Καντακουζηνό, του έγραψε όλα τα καθέκαστα και τον προσκαλούσε να στείλει στρατό και στόλο να χτυπήσει τη Σαλονίκη. Ο ίδιος τα κατάφερε μάλιστα να διασπάσει τη ναυτική συντεχνία. Ο Καντακουζηνός όμως, για να ναι πιο σίγουρος, ζήτησε τη βοήθεια του Ουρχάν. Σε λίγο, με αρχηγό τον Σουλεϊμάν, ήρθαν 20 χιλιάδες Τούρκοι απ’εξω απ’ τη Σαλονίκη.

…οι Ζηλωτές ξαναπήραν θάρρος και για μια στιγμή επικράτησαν πάλι, μα όταν έφτασαν οι Τούρκοι δεν μπόρεσαν να βαστάξουν, γιατί χτυπήθηκαν κι απέξω κι από μέσα από το κάστρο. Έτσι έπεσε η Κομμούνα. Όσοι δεν πρόφθασαν από τους Ζηλωτές να φύγουν σφαχτήκανε. Η τρομοκρατία τώρα των ευγενών αντικατέστησε την τρομοκρατία της Κομμούνας.

Η Σαλονίκη για μέρες βουτήχτηκε στο αίμα και ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο “νόμιμος” μητροπολίτης της, βγάζει λόγους στις εκκλησίες για την ειρήνη και την ομόνοια των πολιτών, εξορκίζοντας τους δαίμονες (τους Ζηλωτές) και το κακοποιό τους έργο. Φτιάχνει μάλιστα μια προσευχή και παρακαλεί το Θεό να βοηθήσει ώστε στο μέλλον να βασιλέψει η κοινωνική αρμονία στη Σαλονίκη και οι λαϊκές μάζες, με έργο και με λόγο, να υπακούουν και να σέβονται τους “θειοτάτους Βασιλείς”, που τους εδικαίωσε (ο Θεός) να βασιλεύουν επάνω στη γης.