Μια σύντομη ματιά στις πολιτικές που οδήγησαν στη ραγδαία παρακμή του βυζαντινού κράτους μεταξύ 11ου και 13ου αιώνα και τα προΐμια της ολοκληρωτική παράδοσής του σε Σταυροφόρους και Οθωμανούς, με ταυτόχρονο ξεπούλημα στις εμπορικές ιταλικές πόλεις.
Ήδη από την εποχή της ακμής του Βυζαντίου, επί της Μακεδονικής δυναστείας, οι πλούσιοι γαιοκτήμονες είχαν σταδιακά κατορθώσει να δημιουργήσουν τεράστιες περιουσίες, αποκτώντας με ευτελή ποσά τη γη των φτωχών γεωργών που βρίσκονταν στην έσχατη ανάγκη.
Ο Βουλγαροκτόνος παίρνοντας ευκαιρία από την επίσκεψή του στα μεγάλα κτήματα του «μάγιστρου» Ευστάθιου Μαλεΐνου στην Καππαδοκία, εξέδωσε την 1η Ιανουαρίου του 996 τη «Νεαρά περί των Δυνατών από των Πενήτων επικτωμένων», με την οποία έβαλε τα θεμέλια της πολιτικής του υπέρ των μικρών καλλιεργητών.
Διαπράττοντας το καταστρεπτικό σφάλμα της ακύρωσης με επίσημο διάταγμα (Νοέμβριος 1028) του αλληλεγγύου και των άλλων φορολογικών διατάξεων του Βουλγαροκτόνου, ο Ρωμανός Γ’ έδωσε την χαριστική βολή στην ήδη σταδιακά καταρρέουσα κοινωνική ισορροπία της αυτοκρατορίας.
Αναβίωσε έτσι το ολέθριο σύστημα της στυγνής φορολόγησης των αγροτικών πληθυσμών, ενός αποτρόπαιου και ανέντιμου συστήματος που οδηγούσε τους μικροκτηματίες στην μεταβίβαση των περιουσιών τους στους πανίσχυρους μεγαλογαιοκτήμονες με αντάλλαγμα την παροχή προστασίας.
Υπήρξε δηλαδή μια αναβίωση του υστερο-ρωμαϊκού και πρωτοβυζαντινού θεσμού της «προστασίας» (λατ. patrocinium) που είχε καταργηθεί με τα στιβαρά μέτρα των αξιόλογων αυτοκρατόρων Ιουστινιανού Β’ του «Ρινότμητου» (685-95 και 705-11) και Νικηφόρου Α’ (802-11).
Η δυναστεία των Αγγέλων (1185-1204) ήταν η χειρότερη που γνώρισε το Βυζάντιο και τα μέλη της μπορούν να χαρακτηριστούν ως «οι αυτοκράτορες των φόρων».
Ποτέ άλλοτε το Βυζάντιο δεν έφτασε σε τόσο έντονη οικονομική εξαθλίωση. Οι επαρχιακοί πληθυσμοί έφτασαν στο σημείο να λιμοκτονούν κάτω από το βάρος της υπέρμετρης φορολογίας, για την οποία κύριοι υπεύθυνοι ήταν οι φοροεισπράκτορες με τις καταχρήσεις τους, αλλά και η και η κεντρική διοίκηση με τις παράλογες οικονομικές της απαιτήσεις.
Τεράστια ποσά εξαφανίζονταν από το ήδη στραγγισμένο θησαυροφυλάκιο λόγω της πομπώδους επιδειξιομανίας μιας αδιάφορης και ανίκανης αυλικής κάστας, αλλά και λόγω των τακτικών καταβολών σε ξένα έθνη, μια και η αδύναμη κυβέρνηση θεωρούσε τον τρόπο αυτό ως τον πλέον πρόσφορο για να κρατηθούν σε απόσταση ασφαλείας οι επικίνδυνοι αντίπαλοί της.
Οι τάξεις των μικρομεσαίων τεχνιτών, εμπόρων και μεταπρατών καθώς και οι γεωργο-αγροτικοί πληθυσμοί, ληστεύονταν στην κυριολεξία όχι μόνο από τους εντόπιους επικυριάρχους τους, όπου είχαν εκδηλωθεί πολλά χωριστικά και αυτονομιστικά κινήματα, αλλά και από το περίπλοκο σύστημα της αυτοκρατορικής φορολογικής πολιτικής.
Υπήρχε και ένας ειδικός «γερμανικός φόρος», το περιβόητο «αλαμανικόν», με παροχή 1600 λίτρων χρυσού κάθε χρόνο, θεσπίστηκε από τον Αλέξιο Γ’ Άγγελο για να δωροδοκηθεί και να κρατηθεί μακριά από το Βυζάντιο ο δυναμικός και απειλητικός Γερμανός ηγεμόνας Ερρίκος ο Στ’ των Hohenstaufen (1190-7). Το 1197 πάντως ο Ερρίκος πέθανε πρόωρα σε ηλικία 32 ετών και απαλλάχθηκε το Βυζάντιο από το «αλαμανικόν».
Της κατάκτησης του Βυζαντίου από τους Δυτικούς προηγήθηκε και εμπορική και οικονομική κατάκτηση. Ο Αλέξιος Γ’ Άγγελος τον Δεκέμβριο του 1198 εξέδωσε «χρυσόβουλλο λόγο» με τον οποίο παραχώρησε τεράστιες οικονομικές διευκολύνσεις στο μεγάλο εμπορικό αντίπαλό της τη Βενετία, τη στιγμή μάλιστα που αυτή κυβερνιόταν από το Δόγη Ερρίκο Δάνδολο (1193-1205), έναν από τους μεγαλύτερους εχθρούς των Βυζαντινών.
Ένας άλλος παράγοντας της βυζαντινής παρακμής από τις αρχές της υστεροβυζαντινής εποχής είναι ο σταδιακός εκφυλισμός των πάλαι ποτέ πανίσχυρων αυτοκρατορικών στρατευμάτων που περιέπεσαν σε μαρασμό και αδράνεια. Η στρατιωτική παρακμή που ακολούθησε το θάνατο του Βουλγαροκτόνου ανάγκασε τους διαδόχους του να υιοθετήσουν σε μονιμώτερη βάση το σύστημα της μισθοφορικής υπηρεσίας των αλλοδαπών, με ταυτόχρονη δραστική ελάττωση των γηγενών.
Οι νέοι εχθροί που εμφανίστηκαν τον 11ο αιώνα, Τούρκοι και Νορμανδοί, έκαναν την υιοθέτηση αυτού του ασύμφορου και δαπανηρού μέτρου μια οδυνηρή πραγματικότητα.
Παράλληλα με τη θλιβερή κατάσταση του βυζαντινού στρατού από τον 11ο αιώνα και εξής παρατηρείται και η σοβαρή μείωση του κύρους και του αξιόμαχου του βυζαντινού ναυτικού.
Επί Κομνηνών και Αγγέλων το βυζαντινό ναυτικό πέρασε ένα μεταβατικό στάδιο επιδείνωσης, ενώ οι προσπάθειες των Λασκαριδών της Νίκαιας, παρά τα ορισμένα αξιοσημείωτα θετικά αποτελέσματα, δεν είχαν συνέχεια. Το 1284 μελανή χρονολογία στην ιστορία του βυζαντινού ναυτικού ο Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος (1282-1328) διέλυσε με επίσημο διάταγμα (χρυσόβουλο) το βυζαντινό στόλο, που έπαψε πλέον να διαδραματίζει οποιονδήποτε ρόλο στη μεσογειακή ιστορία του όψιμου μεσαίωνα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου